Τι είναι το «σύνδρομο του απατεώνα» και πως το αντιμετωπίζουμε;

Addressing Impostor Syndrome and Gender Expectations

“On the flip side, some argue that the so-called “impostor syndrome” may play a role, passing down through female genes from generation to generation. Women, adhering to traditions and unwritten laws, may do so not out of genuine belief in their worth but due to a desire for social integration and acceptance, surpassing their self-esteem and inclination to rebel against sexist practices that seek to subjugate and sacrifice them”.

Αντιμετώπιση του συνδρόμου του απατεώνα και των προσδοκιών φύλου

“Από την άλλη πλευρά, ορισμένοι υποστηρίζουν ότι το λεγόμενο «σύνδρομο του απατεώνα» μπορεί να διαδραματίσει κάποιο ρόλο, με έναν τρόπο σα να περνά μέσω γυναικείων γονιδίων από γενιά σε γενιά. Οι γυναίκες, τηρώντας τις παραδόσεις και τους άγραφους νόμους, μπορεί να το νιώθουν όχι από γνήσια πίστη στην αξία τους, αλλά λόγω επιθυμίας για κοινωνική ενσωμάτωση και αποδοχή, ξεπερνώντας την αυτοεκτίμησή τους και την τάση τους να επαναστατήσουν ενάντια σε σεξιστικές πρακτικές που επιδιώκουν να τις υποτάξουν και να τις θυσιάσουν”.

Η παραπάνω παράγραφος είναι ένα μικρό απόσπασμα από το βιβλίο μου που πρόσφατα κυκλοφόρησε από το Amazon “The Vagina Chronicles: Breaking Myths and Fostering Empowerment”.

Με αφορμή  αυτή την παράγραφο θα ήθελα να αναφερθώ, σε αυτό το ίσως άγνωστο σε πολλούς σύνδρομο, το οποίο ασυνείδητα επωάζεται στο μυαλό κάθε γυναίκας μέχρι να έρθει η στιγμή της εκκόλαψης και της εμφύτευσής του στην επόμενη γενιά. Έτσι διαιωνίζεται σαν να πρόκειται για κληρονομική γενετική πληροφορία που ακολουθεί έναν θεμελιώδη μηχανισμό, αυτόν της βιολογικής εξέλιξης της γυναίκας.

Πολλές φορές σε συζητήσεις γύρω από τη δυναμική του φύλου και τις κοινωνικές προσδοκίες, ένα φαινόμενο που συχνά παραβλέπεται είναι η διάχυτη επίδραση του συνδρόμου του απατεώνα, ιδιαίτερα στη γυναικεία εμπειρία. Ενώ έχουν γίνει βήματα προς την ισότητα των φύλων, τα μακροχρόνια αποτελέσματα των βαθιά ριζωμένων προκαταλήψεων και προσδοκιών συνεχίζουν να διαμορφώνουν τον τρόπο με τον οποίο οι γυναίκες αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους και τους ρόλους τους σε διάφορους τομείς της ζωής.

Το «impostor syndrome» (σύνδρομο του  απατεώνα), που χαρακτηρίζεται από αισθήματα ανεπάρκειας και επίμονο φόβο να εκτεθεί το άτομο ως “απατεώνας” παρά την εμφανή επιτυχία, έχει αναγνωριστεί ευρέως ως εμπόδιο στην ατομική ολοκλήρωση και την επαγγελματική ανέλιξη. Ωστόσο, οι ρίζες του εκτείνονται πέρα από την προσωπική ψυχολογία για να συμπεριλάβουν ευρύτερους κοινωνικοπολιτιστικούς παράγοντες, συμπεριλαμβανομένης της μετάδοσης κοινωνικών κανόνων και προσδοκιών μέσω γενεών.

Υπάρχουν μελετητές και ερευνητές οι οποίοι υποστηρίζουν ότι το σύνδρομο του απατεώνα μπορεί να κληρονομηθεί μέσω των γυναικείων γονιδίων, διαιωνίζοντας έναν κύκλο όπου οι γυναίκες εσωτερικεύουν αισθήματα αναξιότητας και αμφιβολίας για τον εαυτό τους. Αυτή η άποψη αμφισβητεί την προσέγγιση του συνδρόμου ως  προϊόντος  ατομικών εμπειριών και αντ’ αυτού το θέτει ως ένα συλλογικό φαινόμενο που διαμορφώνεται από πρότυπα συμπεριφοράς και πεποιθήσεων μεταξύ των γενεών.

Κεντρική θέση σε αυτό το επιχείρημα είναι η έννοια της κοινωνικοποίησης, σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες μαθαίνουν να τηρούν τους παραδοσιακούς ρόλους και τους κανόνες των φύλων από νεαρή ηλικία. Από την παιδική ηλικία μέχρι την ενηλικίωση, τα κοινωνικά μηνύματα σχετικά με τη θηλυκότητα, την επιτυχία και την αυτοεκτίμηση εσωτερικεύονται, οδηγώντας συχνά τις γυναίκες να δίνουν προτεραιότητα στην κοινωνική ένταξη και αποδοχή έναντι της αυθεντικής αυτοέκφρασης και αυτοπεποίθησης.

Σε αυτό το πλαίσιο, η πίεση για συμμόρφωση με τις έμφυλες προσδοκίες γίνεται μια ισχυρή δύναμη, που επηρεάζει τις αντιλήψεις των γυναικών για τις ικανότητες και την αξία τους. Αντί να αγκαλιάσουν τα επιτεύγματα και τις ικανότητές τους, πολλές γυναίκες μπορεί να αποδώσουν την επιτυχία τους σε εξωτερικούς παράγοντες ή να την απορρίψουν ως τυχαίο γεγονός, φοβούμενες ότι θα εκτεθούν ως απατεώνες εάν παρεκκλίνουν από τους κοινωνικούς κανόνες ή αμφισβητήσουν τις υπάρχουσες δομές εξουσίας.

Επιπλέον, ο συνδυασμός του συνδρόμου του  απατεώνα με άλλες μορφές περιθωριοποίησης, όπως η φυλή, η τάξη και η σεξουαλικότητα, περιπλέκει περισσότερο τις εμπειρίες των γυναικών που παλεύουν σε διαφορετικά επίπεδα διακρίσεων και καταπίεσης. Οι έγχρωμες γυναίκες, για παράδειγμα, μπορεί να αντιμετωπίσουν πρόσθετα εμπόδια στην αναγνώριση και την επικύρωση σε χώρους κατά κύριο λόγο λευκούς και ανδροκρατούμενους, επιδεινώνοντας τα συναισθήματα αμφιβολίας για τον εαυτό τους

Μερικά παραδείγματα που απεικονίζουν τον αντίκτυπο του συνδρόμου του  απατεώνα και τις προσδοκίες φύλου, ώστε να κατανοήσουμε καλύτερα το πρόβλημα:

Στον τομέα καριέρα: Μια γυναίκα διαπρέπει στον τομέα της και λαμβάνει διακρίσεις για τη δουλειά της. Ωστόσο, παρά τα κατορθώματά της, αμφιβάλλει συνεχώς για τις ικανότητές της και φοβάται ότι θα εκτεθεί σαν να εξαπατά κάποιον. Αυτή η ανασφάλεια πηγάζει από κοινωνικά μηνύματα που υπονομεύουν τις ικανότητες των γυναικών σε ανδροκρατούμενες κοινωνίες, με αποτέλεσμα να υποβαθμίζει τα επιτεύγματά της και να διστάζει να επιδιώξει ηγετικές θέσεις.

Στον τομέα ακαδημαϊκών επιτευγμάτων: Ένα νεαρό κορίτσι έχει εξαιρετικά καλές επιδόσεις στο σχολείο, κερδίζοντας σταθερά κορυφαίους βαθμούς και αναγνώριση για την ευφυΐα του. Ωστόσο, παλεύει με το σύνδρομο του απατεώνα, πεπεισμένη ότι δεν ανήκει στον κύκλο των αγοριών-συμμαθητών της. Μεγαλώνοντας σε ένα περιβάλλον όπου τα κορίτσια αποθαρρύνονται διακριτικά από το να διακριθούν σε τομείς όπως Επιστήμη-Τεχνολογία-Μηχανική-Μαθηματικά (STEM), εσωτερικεύουν την πεποίθηση ότι η επιτυχία τους είναι μια ανωμαλία και όχι μια αντανάκλαση των δυνατοτήτων τους.

Στον τομέα της δυναμικής των  σχέσεων: Σε μια ρομαντική σχέση, μια γυναίκα βρίσκει τον εαυτό της να αναζητά συνεχώς επικύρωση και επιβεβαίωση από τον σύντροφό της. Παρά το γεγονός ότι είναι ολοκληρωμένη και ανεξάρτητη, αμφιβάλλει για την αξία της αγάπης και φοβάται την εγκατάλειψη. Αυτό το πρότυπο συμπεριφοράς επηρεάζεται από τις κοινωνικές προσδοκίες των γυναικών ως φροντιστών, με αποτέλεσμα να δίνει προτεραιότητα στις ανάγκες του συντρόφου της πάνω από τις δικές της και να θυσιάζει την αυτοεκτίμησή της στη διαδικασία της σχέσης.

Στον τομέα των επιχειρηματικών δράσεων: Μια γυναίκα επιχειρηματίας εγκαινιάζει το δικό της επιχειρηματικό εγχείρημα, επιδεικνύοντας την καινοτομία και την αφοσίωση στη δουλειά της. Ωστόσο, παλεύει με τα συναισθήματα του συνδρόμου του απατεώνα, αμφιβάλλοντας για την ικανότητά της να πετύχει σε μια ανδροκρατούμενη κουλτούρα startup. Παρά την τεχνογνωσία και τα προσόντα της, διστάζει να διεκδικήσει τον εαυτό της κατά τη διαδικασία των  επιχειρηματικών διαπραγματεύσεων, φοβούμενη την απόρριψη και την κριτική.

Και τέλος στον τομέα προσδοκίες γονέων: Μια μητέρα αντιμετωπίζει πίεση να συμμορφωθεί με τα εξιδανικευμένα πρότυπα μητρότητας, εξισορροπώντας τις φιλοδοξίες σταδιοδρομίας με τις ευθύνες φροντίδας. Παρά τις προσπάθειές της να παίξει πολλαπλούς ρόλους, βιώνει το σύνδρομο του απατεώνα, αμφισβητώντας την ικανότητά της ως γονέας και συγκρίνοντας τον εαυτό της δυσμενώς με τις κοινωνικές απεικονίσεις τέλειων μητέρων. Αυτή η εσωτερικευμένη πίεση να υπερέχει σε όλους τους τομείς της ζωής της την αφήνει να αισθάνεται ανεπαρκής και συγκλονισμένη.

Νομίζω ότι γίνεται άμεσα αντιληπτή η επιτακτική ανάγκη για κοινωνική αλλαγή και για πρωτοβουλίες ενδυνάμωσης που θα έχουν ως αποκλειστικό στόχο την καταπολέμηση αυτών των επιβλαβών προτύπων σκέψης.

Η προώθηση της αυτογνωσίας και της αυτοσυμπόνιας είναι απαραίτητη για την αμφισβήτηση της αρνητικής αυτοαμφισβήτησης. Καθώς επίσης και  η καλλιέργεια της κουλτούρας  της συλλογικότητας είναι ζωτικής σημασίας για τη δημιουργία κοινωνιών όπου όλοι νιώθουν ότι έχουν αξία και σεβασμό.

Εάν επιθυμούμε να ζούμε σε υγιείς κοινωνίες, περιβαλλόμενοι από δημιουργικούς ανθρώπους που θα μπορούν να εκφράσουν αυθόρμητα  μοναδικά ταλέντα και συνειδητές συμπεριφορές, τότε  πρέπει άτομα και θεσμοί να συνεργαστούν ώστε να καταργηθούν  ξεπερασμένα στερεότυπα και να δημιουργηθούν περιβάλλοντα που ενισχύουν την αυθεντικότητα, την αυτοπεποίθηση και την αμοιβαία υποστήριξη. Τελικά, η καταπολέμηση του συνδρόμου του απατεώνα απαιτεί μια συλλογική προσπάθεια για την αμφισβήτηση των κοινωνικών κανόνων και τη δημιουργία χώρων χωρίς αποκλεισμούς, όπου όλοι μπορούν να ανθίσουν και να επιτύχουν.

Διαβάστε εδώ περισσότερα για το βιβλίο και μπορείτε να το παραγγείλετε εδώ.