Εσείς ξέρετε πως να κατακτήσετε την ευτυχία;

«Ταράττει τους ανθρώπους ου τα πράγματα, αλλά τα περί των πραγμάτων δόγματα»

(Επίκτητος, 50 μ.Χ.-120 μ.Χ , Στωικός φιλόσοφος)

…με άλλα λόγια, αυτό που ενοχλεί, που συνταράζει, που φέρνει ενίοτε σε απόγνωση εμάς τους ανθρώπους δεν είναι τα ίδια τα πράγματα είτε οι άλλοι είτε οι καταστάσεις που έχουμε απέναντι προς αντιμετώπιση, αλλά η γνώμη / ιδέα που εμείς οι ίδιοι διατηρούμε στο νου για όλα αυτά.

Σε αυτήν τη θέση βασίζεται επί της ουσίας και το σύστημα της γνωστικής(ή γνωσιακής)- συμπεριφοριστικής προσέγγισης (Cognitive-behavioral approach) στο χώρο της ψυχολογίας και της ψυχοθεραπευτικής.

Με βάση τη φιλοσοφική στάση του Επίκτητου, λοιπόν, αλλά και με την έμπνευση που μας δίνει ο τρόπος σκέψεως του μεγάλου Στωικού φιλοσόφου, μπορούμε να κοντοσταθούμε και να επαναπροσδιορίσουμε κάποιες τάσεις που μας χαρακτηρίζουν ως προς την αντιμετώπιση της ζωής, με στόχο να προσεγγίσουμε σ’ έναν βαθμό αυτό που ονομάζουμε…»ευτυχία»!

Πρώτ’ απ΄ όλα, θα πρέπει να διαχωρίσουμε τα ζητήματα της ζωής σε δυο μεγάλες κατηγορίες: α) εκείνα στα οποία δεν μπορούμε να επέμβουμε (είναι ειμαρμένη, κατά το φιλόσοφο) και β) σ’ εκείνα που επηρεάζουμε – καθορίζουμε με τη δική μας τακτική (με τις πράξεις ή τις παραλείψεις μας). Ειμαρμένη, δηλαδή μοίρα, κάτι που δεν μπορούμε εμείς να καθορίσουμε, είναι για παράδειγμα το να γεννηθούμε στο τάδε μέρος, υπό τις τάδε συνθήκες ή το να έχουμε τον τάδε γονέα. Ειμαρμένη είναι το ότι γεννηθήκαμε ξανθοί ή ότι το DNA μας καθόρισε να φθάσουμε στο τάδε ύψος. Ειμαρμένη είναι ο ίδιος ο θάνατος, αφού είναι δεδομένο ότι είμαστε θνητοί. Ωστόσο, έχουμε έλεγχο στο αν θα γίνουμε εργατικοί ή στο αν θα φροντίζουμε τη διατροφή μας ή στο αν θα διαχειριζόμαστε με φρόνηση τα χρήματά μας. Συνεπώς, υπάρχουν πράγματα που ελέγχουμε κι άλλα που δεν καθορίζουμε εμείς οι ίδιοι, αλλά αποδίδονται σε κάτι έξω από εμάς.

Οι άνθρωποι που έχουν εμμονή με τον «έλεγχο» υποφέρουν πραγματικά, ακριβώς γιατί αδυνατούν να φθάσουν στην απόλυτη εξουσία επάνω σε οτιδήποτε βιώνουν. Ζουν μια ζωή εσωτερικού βασανισμού, καθώς αγχώνονται υπέρμετρα, ξοδεύουν φαιά ουσία και πολύτιμο χρόνο, απογοητεύονται, γεμίζουν με ενοχές ή τείνουν να κατηγορούν «τον κόσμο γύρω τους», γιατί απλούστατα ξεκινούν με μια υπερ-απλουστευμένη (δική τους) «λογική», η οποία όμως αγγίζει τα όρια του παραλόγου: επιθυμούν να εξουσιάζουν τη ζωή, να ελέγχουν τις εξελίξεις και να επιβεβαιώνουν πως όλα θα είναι στη θέση που οι ίδιοι επιθυμούν, χωρίς πρώτα να θέσουν ορισμό σε καθετί και να δουν πως δεν είναι πάντα ούτε παντού βέβαιο πως «μπορούν» να διασφαλίσουν την ικανοποίηση της επιθυμίας τους, καθώς δεν είναι πάντα ούτε παντού βέβαιο πως η εξέλιξη θα καθοριστεί από τη δική τους τακτική- συμπεριφορά – στάση. Το πορσελάνινο βάζο είναι εξαιρετικής αξίας κι αισθητικής, ωστόσο πάντα υπάρχει η πιθανότητα να γίνει ένας σεισμός, να πέσει από το τραπέζι και να γίνει θρύψαλα, χωρίς εμείς να κουνήσουμε το μικρό μας δαχτυλάκι. Ο συγγενής μας είναι άνθρωπος, οι άνθρωποι είναι θνητοί, συνεπώς πάντα υπάρχει η πιθανότητα να επέλθει ο θάνατος ενός συγγενούς. Φυσικά, αμφότερες οι προαναφερθείσες εξελίξεις (με το βάζο ή με το συγγενή) αποκλείουν μάλλον τα συναισθήματα ευφορίας. Ωστόσο, έχει ουσιαστικό νόημα να δούμε με ποιον τρόπο- με ποιες δηλαδή συλλογιστικές διαδικασίες- ένας άνθρωπος μπορεί να δυστυχήσει επί της ουσίας ή απλά να στενοχωρηθεί παροδικά βιώνοντας κάτι από τα δυο.

Αν πιστεύουμε αξιωματικά πως «το λογικό είναι» ή «δικαιούμαστε» να βιώνουμε αποκλειστικά και μόνο ευχάριστες εμπειρίες ή να ζούμε σε μια ζωή χωρίς αλλαγές / εκπλήξεις / διακυμάνσεις / αποτυχίες / κρίσιμες στιγμές ανατροπής ή δυσκολίας, τότε είναι βέβαιον πως η εσωτερική ερμηνεία που θα προσδώσουμε στα παραπάνω περιστατικά θα είναι εξαιρετικά ακραία, σύμφωνη όμως με τη δική μας αξιωματική «λογική»: θα νιώθουμε άτυχοι, δυστυχισμένοι, απελπισμένοι, καθώς η πεποίθησή μας δεν επιβεβαιώθηκε, αλλά κλονίστηκε κι ενώ «δικαιούμαστε» να έχουμε τα καλύτερα, πέσαμε στα…χειρότερα!

​Εκ διαμέτρου αντίθετη είναι η λογική που προτείνει ο Επίκτητος, αλλά και η σύγχρονη τάση της γνωστικής – συμπεριφοριστικής ψυχολογίας: υπάρχουν θέματα / καταστάσεις που είναι φύσει ανεξέλεγκτα. Είναι βέβαιον πως στη ζωή υπάρχουν θετικές εμπειρίες, αλλά και δύστροπες στιγμές και πως αυτές παραμένουν μέσα στις πιθανότητες για κάθε άνθρωπο. Κατά συνέπεια, έχουμε κάθε λόγο να «αναμένουμε» με στωικότητα την πιθανότητα να μας συμβαίνουν και πράγματα δυσάρεστα και φυσικά να αποδεχόμαστε ως φυσιολογική αυτήν την κατάσταση, γιατί όντως είναι φυσιολογική εξ’ ορισμού, αφού υπάρχουν όπως είπαμε καταστάσεις έξω από τον δικό μας έλεγχο. Υπ’ αυτό το πρίσμα συλλογιστικής, θα ενοχληθούμε μεν από μια δυσάρεστη εξέλιξη, έχουμε τη δύναμη δε να την αντιμετωπίσουμε με ηρεμία, θάρρος, λογική και δημιουργική σκέψη, χωρίς ακρότητες και υπερβολές. Πόσο φυσιολογικό μας φαίνεται να έχουμε πέντε δάκτυλα στο κάθε μας χέρι; κατά κανόνα, πέντε είναι τα δάκτυλα του χεριού. Δεν θα νιώσουμε έκπληξη, αν δούμε έναν άνθρωπο με πέντε δάκτυλα στο κάθε χέρι! Ε, καλό είναι, να μη νιώθουμε τόσο μεγάλη έκπληξη αν συμβαίνουν δυσάρεστα στη ζωή, όπως πχ. ένας θάνατος, γιατί ακόμα κι αυτό, το απευκταίο, εννοείται, είναι ωστόσο τόσο φυσιολογικό και αναμενόμενο, όσο και η ύπαρξη των 5 δακτύλων στο κάθε μας χέρι (αναφέρω κάτι ακραίο που σίγουρα γνωρίζουμε πως είναι δεδομένο για όλους μας κάποια στιγμή).

Κατά τον Επίκτητο, η ευτυχία προϋποθέτει ψυχική αταραξία, δηλαδή απαλλαγή από πάθη κι αγωνίες. Παρεμφερείς ιδέες συναντούμε και στο βουδισμό, ο οποίος εστιάζει στο να σταματήσει ο ανθρώπινος πόνος κι αυτός δεν μπορεί να σταματήσει παρά με την ελαχιστοποίηση των επιθυμιών μας. Όσο περισσότερες «επιθυμίες» έχουμε, τόσο περισσότερο θολώνει η σκέψη μας, γιατί οι επιθυμίες δεν είναι ανάγκες, αλλά κάτι περισσότερο από τις ανάγκες, όμως εμείς τείνουμε να αντιμετωπίζουμε την ικανοποίηση των επιθυμιών ωσάν να εξισούτο με την κάλυψη βασικών μας αναγκών. Έτσι, αρχίζουμε και θεωρούμε εαυτούς δυστυχείς ή άμοιρους, όταν απλούστατα δεν ικανοποιούνται κάποιες επιθυμίες μας λησμονώντας ότι μπορούμε να ζήσουμε φυσιολογικά – ενίοτε και καλύτερα- ακόμα κι αν δεν ικανοποιηθούν ορισμένες επιθυμίες μας.

Συνοψίζοντας αυτή τη μικρή εργασία προς προβληματισμό θα έλεγα πως είναι σπουδαίο σε πρώτο επίπεδο (1) να κάνουμε μια ιεράρχηση του τι είναι επί της ουσίας «φυσιολογικό κι αναμενόμενο» για καθέναν επί γης και τι δεν είναι, σε δεύτερο επίπεδο (2) να δούμε τι είναι πραγματικά υπό τον έλεγχό μας και τι δεν ελέγχουμε εξ ορισμού σε αυτή τη ζωή και τελικά (3) τι αποτελεί ουσιαστική ανάγκη σε αντιδιαστολή με την επιθυμία.

Τέλος, έχει σπουδαίο νόημα να επικεντρώσουμε σε όλα όσα είναι πραγματικά υπό τον έλεγχό μας επενδύοντας το χρόνο και την ψυχική μας δύναμη ακριβώς εκεί, δηλαδή στην αυτοβελτίωση, στην εκπλήρωση του καθήκοντος και σε μια ζωή με στωικότητα και ηρεμία μπροστά σε κάθε πρόκληση κι εμπειρία.

​Η ελευθερία είναι αρετή και η αρετή εξαρτάται από τη βούλησή μας, άρα μπορούμε να επιλέξουμε την ελευθερία, τόσο στον τρόπο αντιμετώπισης της ζωής –χωρίς αγωνίες κι εμμονές ελέγχου- όσο και στον τρόπο συναλλαγής με τον κόσμο γύρω μας, καθώς η προσπάθεια ν’ αλλάξουμε τους άλλους – κάτι δηλαδή έξω από εμάς- δείχνει έλλειψη αληθινής ελευθερίαςκατά το μεγάλο φιλόσοφο- και μάλλον είναι εκ των προτέρων καταδικασμένη σε αποτυχία. Το ίδιο δείχνει, βεβαίως, και η τάση εξάρτησης ή ευθιξίας μπροστά στην έξωθεν κριτική, αφού επί της ουσίας αυτό που συνάγεται είναι έλλειψη αυτογνωσίας ή εσωτερικής ισορροπίας / αρμονίας, άρα κι έλλειψη επίγνωσης κι εμπιστοσύνης στο εσωτερικό μας «κέντρο», στον ίδιο μας τον εαυτό.

Τελικά τι είναι ευτυχία; Πιθανώς, σε κάθε περίπτωση, ερχόμαστε πιο κοντά της, εφόσον πάψουμε να αγωνιούμε για οτιδήποτε ξεπερνά τα όρια της δικής μας σφαίρας επιρροής…

Γράφει η Marie-Denise Διαμαντή
Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας & Ερευνήτρια Αστρολόγος (αυτογνωσία- διαχείριση- σχέσεις)